یادداشت میهمان، ناقوس مرگ دریاچه اوان الموت به صدا درآمد

به گزارش باغ من قزوین محمد الموتی از فعالان محیط زیست منطقه الموت قزوین در یادداشتی که درمورد منطقه اوان نگاشته و آنرا در اختیار ایسنا قرار داده؛ می نویسد: به نظر می آید که مدیریت کلان استان قزوین نمی خواهد درک کند که هر پروژه و برنامه و طرح توسعه ای در حریم دریاچه اوان، مادامی که منافع مردم جوامع محلی و اهالی و ساکنان روستاهای اطراف دریاچه را تضمین نکند محکوم به شکست است.
متأسفانه درمورد سرمایه گذاری در منطقه اوان الموت، مدیریت دریاچه در اختیار مجموعه ای قرار گرفته که مرادش از حضور در منطقه، نه تنها دریاچه و ساماندهی حریم نیست، بلکه تملک اراضی ده ها و شاید صدها هکتاریِ سگ دشت و دامنهٔ نسام تله، به ثمن بخس و ایجاد و راه اندازی شهرک و پیش فروش ویلا و آپارتمان و… هدف اصلی سرمایه گذار است.
البته در این مورد اساساً تقصیر، متوجه سرمایه گذار نیست چون که هر سرمایه گذار غیربومی دیگری هم، به حکم دو دو تا چهارتای مطلق، قدم در راه سرمایه گذاری می گذارد و اگر این حساب و کتاب درست درنیاید، هیچگاه راضی به سرمایه گذاری نخواهد شد.
این امر، طبیعت هر نوع سرمایه گذاری محسوب شده و به خودی خود مذموم نیست و اشکال از نوع نگاه و رویکرد مدیریت کلان استان در حوزه گردشگری و بوم گردشگری و به عبارتی، گردشگری اجتماع محور است.
گردشگری اجتماع محور، تنها گزینه مدیریت مناطق گردشگری استان قزوین است. حتی در بخش شهری هم، این الگو موفق تر خواهد بود، چه برسد به عمده مناطق گردشگری استان که به سبب موقعیت روستایی، لاجرم ذیل الگوی مدیریت اکوتوریسم قرار می گیرند.
بنابراین، اولین سؤال واضح این است که برنامه سرمایه گذار، برای تحقق اجرای این الگو چیست؟ آیا درصورتیکه اگر چنین برنامه ای طراحی و تدوین شده باشد و درست و دقیق، با همه ابعاد و زوایا و ملزوماتش، بررسی و نگارش شده باشد، اساساً توجیه اقتصادی برای سرمایه گذار غیربومی خواهد داشت؟
بنده کوچکترین، با سواد اندک خود عرض می کنم که بطور حتم میتوان گفت چنین موضوعی امکان اجرایی ندارد و توجیه پذیر نیست، مگر اینکه برای جبران این ضرر، وعده یا وعده های دیگری به سرمایه گذار داده شده باشد. مثل تخصیص اراضی چند ده هکتاری به سرمایه گذار، واگذاری سایر مناطق گردشگری استان به سرمایه گذار، عرضه تسهیلات کلان ارزانقیمت به سرمایه گذار و مواردی از این دست.
با این فرض، سؤال دوم این است که چرا شفافیت دراین زمینه وجود ندارد؟ درصورتیکه چنین واگذاری هایی انجام شده و یا مقرر است صورت گیرد، در منطقه اله موت که ما با فقر شدید اراضی مرغوب و دارای حق آبه مواجهیم، چگونه مقرر است اتفاق بیفتد؟ کدام اراضی مقرر است واگذار شود که مشمول تعارض منافع با جامعه محلی نباشد؟ مگر از این نمونه اراضی داریم؟ و یا اگر مقرر است به ازای مدیریت و سرمایه گذاری دریاچه اوان، مثلاً تله سی یژ کامان و زرشک یا آب گرم یله گنبد یا هر نقطه دیگه، بعنوان «اشانتیون» داده شود چرا اعلام نمی شود؟
سؤال سوم این است که طرح عرضه شده از جانب سرمایه گذار، آیا پیوست محیط زیستی و از آن مهم تر، پیوست مطالعات اثرات اجتماعی دارد؟ با عنایت به اظهارات جامعه محلی میتوان با اطمینان گفت خیر، ارزیابی و سفارش و چارچوب اجتماعی ندارد و یا به فرض عرضه چنین مطالعاتی، به جرأت میتوان گفت، چند صفحه کپی از گزارش های مشابه است که هیچ قرابتی با جامعه محلی حریم دریاچه اوان ندارد. این بزرگترین مشکل این واگذاری و این سرمایه گذاری است. هر چند باز هم عرض می کنم تملک ده ها هکتار از مرغوب ترین اراضی مردم منطقه که هم اکنون، جزء اراضی ملی شمرده می شود، به همه این مصائب می ارزد!
درست است که برخی افراد، مردم اله موت رو دراین زمینه ها مهجور و ناآگاه و بیسواد می دانند و فکر می کنند در این منطقه، کسی سرش توی حساب و کتاب نیست، اما بهتر است بدانند که کسی باور نمی کند که جناب سرمایه گذار، این مسائل را نمی شناسد و کسی قبول نمی کند که وی بی حساب و کتاب پا به این عرصه گذاشته باشد. البته در مورد اصرار سرمایه گذار به ماندن در منطقه، از سر دلسوزی و اعتقاد به ارتقاء گردشگری اله موت و استان و کشور، حرف و حدیث هایی وجود دارد و گفتگوهایی صورت می گیرد که نیازمند واکاوی قبل از اجراست. بهتر است بدانند که جامعه محلی، به روشنی و دقت، سرمایه گذار را رصد و تحلیل می کنند و اتفاقاً از اهدافشان اطلاع دارند.
چهارمین سؤال مهم می باشد که چارچوب تعاملی سرمایه گذار با جامعه محلی حریم دریاچه که در حلقه نهایی، ۹ روستا را در بر می گیرد، چه طور طراحی شده؟ نظام تخصیص منابع، تقسیم وظایف، سهم بندی مشارکت، کسب منافع مالی، مشارکت نهادهای اجتماع محور محلی در راه اجرای برنامه و امثال اینها به چه شکل تنظیم شده است؟ برای مدیریت مشارکتی منطقه چه فکری شده؟ جایگاه شوراها، دهیاران، شرکتهای بومی، افراد دارای مهارت خاص در این طرح کجاست؟ تغییر پارادایم «حفاظت مشارکتی» دریاچه بعنوان یک زیست بوم فوق العاده حساس، به الگوی «مدیریت مشارکتی» چه طور اتفاق می افتد؟
شکی نیست که تغییرات نامطلوب و ویرانگر در سه دهه گذشته در منطقه اله موت و به صورت ویژه، در بوم سازگان های بسیار حساس منطقه، مانند دریاچه اوان، ضرورت پیاده سازی الگوی «مدیریت مشارکتی» یا «مدیریت اجتماع محور» را به تنها راه نجات دریاچه و یا حداقل، کاستن از تبعات تلخ توسعه، تبدیل نموده است.
حال سؤال مهم بعدی این است که الگوی مدیریت دریاچه و حریم آن، چه طور طراحی شده؟ چرا استان یا سرمایه گذار، دراین زمینه، شفاف نیستند؟
آنقدر مسئله مدیریت دریاچه اوان، جدی و حیاتی و مهم می باشد که به جرأت میتوان گفت، یکی از پنج مبحث اولویت دار مدیریت کلان در استان قزوین بشمار می رود. مسئله ای با این مقدار از اهمیت و حساسیت، چرا باید به سمتی حرکت نماید که چاره اجرایی آن، مبتنی بر لابیگری و واسطه گری و سفارش و پول پاشی و جوش زدن معامله و دستور مقامات عالی رتبه استان باشد؟ در صورتی که معلوم نیست طرح اجرایی پروژه ساماندهی حریم دریاچه و ایجاد منطقه گردشگری! بر اساس کدام مطالعه محیط زیستی و اجتماعی تهیه شده؟ مسؤلان بر اساس کدام کار کارشناسی، دستور نهایت همکاری و مانع زدایی را صادر کرده اند؟ آیا معنای پشتیبانی و مانع زدایی، این است که بدون توجه به آثار غیرقابل جبران محیط زیستی و اجتماعی یک پروژه، دستور اجرای آن صادر شود؟
اگر مطالعات شرکت آران که در ارتباط با حدود ۱۵ سال قبل است، ملاک عمل هست، چرا در حریم ۱۵۰ متری و ۲۵۰ متری، مداخله صورت می گیرد؟ هر چند آن طرح هم باید به روز شود و اگر مطالعات جدید انجام شده، لطفاً طبق وظیفه قانونی، محتوای ه‌ین را در اختیار سایر ذینفان و دست اندرکاران قرار بدهند تا اگر حرف منتقدین، بی اساس است آشکار شود. حال آنکه شوربختانه باید با این حقیقت تلخ کنار آمد که در این فرایند چندلایه، آن بخشی که کمترین اهمیت را داشته، خود دریاچه است و چون تمرکز سرمایه گذار بر بخش های دیگر در منطقه و در استان است، باید منتظر نابودی دریاچه اوان، با سرعتی باورنکردنی باشیم.
سوالی دیگر هم وجود دارد و آن اینکه مهم ترین وجه یک تفاهم پایدار که تضمین کننده حفظ محیط زیست در کنار ارتقاء اقتصادی طرفین و توجه تام و تمام به چارچوب های اجتماعی و فرهنگی منطقه و دغدغه حفظ و ترویج آن هاست، از چه مسیری مقرر است تحقق پیدا کند؟
تردیدی نیست که برای شروع طوفانی چنین طرحی و در بوق و کرنا کردن چنین سرمایه گذاری جالبی، همه چیز در ظاهر، مهیاست. سرمایه گذار آماده، بهترین اراضی حریم و اطراف دریاچه، آماده و در اختیار، پشتیبانی های اداری و فنی نهادهای دولتی متولی، با دستور ویژه بالاترین مقام اجرایی استان، به خط شده و حاضر به یراق و در مجموع، ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کار شده اند که نان ویژه ای در غفلت خیلی ها، به جیب سرمایه گذار سرازیر شود.
حالا سؤال مهمتری پرسیده می شود، چرا شما که برای رونق کسب و کار و رفع موانع تولید و خدمات، به سادگی زمین در اختیار سرمایه گذار غیربومی قرار می دهید، همین اراضی را که ملک آبا و اجدادی «اوانی ها» و «وربنی ها» ست، در اختیار خود جامعه محلی نمی گذارید؟
چطور یک فرد با عنوان سرمایه گذار می تواند به سادگی هر مقدار از اراضی منطقه را تحت اختیار و مالکیت داشته باشد ولی یکی از مردم منطقه اوان اگر ۴ تا درختی که کاشته، یک متر وارد حریم اراضی ملی شود، دمار از روزگارش در می آورید و سریعاً پاسگاه و یگان حفاظت و دادگاه وارد عمل می شوند؟

این همان نکته اساسی توسعه ناپایدار است که مبتلابه اغلب نقاط کشور است. هیچ کسی به اندازه جامعه محلی حریم دریاچه اوان، نمی تواند حق داشته باشد. مادامیکه حق جامعه محلی داده نشود، هرگونه اقدامی در دریاچه اوان، محکوم به شکست است. شک نکنید که سرمایه گذاری در چنین وضعیتی، مساوی با ضرر مطلق بوده و بعید میدانم فرد هوشمندی مانند سرمایه گذار فعلی، این مورد را تخمین نزده باشد.
تردیدی نیست که راهی جز آموزش، توان افزایی، پشتیبانی، مانع زدایی نسبت به جامعه محلی وجود ندارد و واگذاری امور به جامعه محلی، تنها راه سامان گرفتن مسائل دریاچه است. هرچند که این مورد زمان بر باشد. هرچند که چالش های جدی داشته باشد، اما باید صورت گیرد.
کاری که اگر سال ۸۲ کلید می خورد، هم اکنون یکی از موفق ترین نمونه های مدیریت جامعه محلی در عرصهٔ تالابی در کشور را شاهد بودیم اما به همین بهانه زمان بر بودن، نزدیک به دو دهه از سالهای طلایی دریاچه اوان، گذشت و نه تنها هیچ چیزی به پایداری نرسید، بلکه تخریب های فاجعه بار نصیب دریاچه شد.
سخن کوتاه نماییم، دریاچه اوان در روز ۲۴ فروردین ۱۴۰۰، رکورد افت سطح آب در ده سال قبل را هم زد تا کلکسیون فاجعه کامل شده باشد. دریاچهٔ خاطرات همه ما، همچنان در حال از دست دادن توان خودپالایی خود است.
دریاچه اوان، نگین درخشان استان، بیشتر از دو دهه، در گیر و دار عدم هماهنگی بین بخشی، عدم درک ملزومات بوم گردشگری، تخمین نادرست ظرفیت و توان پذیرایی، اشتباه مطلق در تعریف کاربری، ایجاد پریشانی در حوزه اجتماعی و فرهنگی جامعه محلی، منفعت طلبی نهادهای دولتی، عدم اعتماد بلندمدت به جامعه محلی، ضعف مطلق آموزش و توان افزایی، تضعیف اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی، تخریب بدون توقف محیط زیست، بی توجهی به کار کارشناسی و دانش محور، نادیده گرفتن توانمندی های جوامع محلی، بی توجهی به برنامه جامع مدیریت زیست بومی، افزایش نگران کننده آلودگی، کاهش خطرناک تراز آب دریاچه، و چندین و چند پریشانی دیگر، تبدیل به یک گره کور مدیریتی شده که یقیناً چارهٔ آن در این مرحله، واگذاری به سرمایه گذار نیست.
مدیریت اجتماع محور دریاچه اوان با محوریت ساکنان روستاهای حریم دریاچه و ایجاد ظرفیت برای جامعه محلی، به صورتی که حفظ دریاچه، نسبت مستقیم با منافع آنها داشته باشد، در کنار آموزش مداوم و اعتماد به جامعه محلی، می تواند وضعیت چنین عرصه منحصر به فردی را به تدریج بهبود بخشد.
ذکر این نکته هم بسیار اهمیت دارد که در کدام نقطه از جهان، یک دریاچه یا تالاب طبیعی و حساس که در پیوند با جامعه بومی و محلی اطرافش، یک اکوسیستم خاص را ایجاد کرده، اینطور مورد هجوم لودر و بولدوزر قرار می گیرد و پریشانی بصری و آلودگی چندجانبه نصیبش می شود؟
آیا دردناک نیست که مدیران استان قزوین، تفاوت بین دریاچه اوان و دریاچه چیتگر تهران را نمی داند و تفاوت بین دریاچه اوان و پارک باراجین را درک نمی کنند؟
تلخ و دردناک است که لودرها به بهترین عرصه های حریم دریاچه حمله کردند و مردم اوان و وربن هم که به نشانه اعتراض، ابتدا جلوی کار را گرفته بودند، با برخورد انتظامی متوجه می شوند که همه شرایط برای ورود همه جانبه سرمایه گذار غیربومی فراهم گشته است و چند وقت دیگر هم باید با ده ها هکتار از اراضی آبا و اجدادی خودشان خداحافظی کنند و نظاره گر شهرک سازی باشند.
شوربختانه بدون داشتن پیوست محیط زیستی و پیوست اجتماعی و در فرآیندی غیرقانونی، سرمایه گذاری غیربومی، بهترین عرصه های حریم را در اختیار گرفته و با پشتیبانی مقامات استان قزوین، تیر خلاص را به پیشانی دریاچه شلیک کرده اند.
و دست آخر، این نکته عجیب که مصوبات شورایعالی معماری و شهرسازی، که در تاریخ ۳۰ شهریور ۹۹، ایجاد و راه اندازی منطقه نمونه گردشگری را در کنار تالاب ها ممنوع اعلام نموده، مثل آب خوردن، زیر پا گذاشته می شود و مصوبه تکمیلی همین شورایعالی در تاریخ ۲۹ بهمن ۹۷ که راه اندازی هرگونه و هر مدل شهرک گردشگری را در این مناطق ممنوع اعلام نموده، نادیده گرفته می شود.
و سخن آخر، همان سخن اول است، دریاچه اوان، یک عرصه و بوم سازگان بکر و بسیار بسیار حساس و شکننده است که هر نوع برنامه و طرح اجرایی در حریم و اطرافش، به آن صدمه می زند. حتی اگر بخواهیم ظرفیت تفرجی و تفریحی در اطرافش ببینیم، یقیناً و اساسا در قالب اکوتوریسم و بوم گردشگری، آن هم از نوع بسیار کنترل شده و کاملاً محدود، با تعریف منطقه حفاظتی و تفرجگاهی ویژه و با رعایت ظرفیت بُرد دریاچه، شاید امکان پذیر باشد و همه اینها، فقط و فقط در چارچوب ایجاد معیشت محدود جایگزین، برای جامعه محلی، فابل تعریف و توجیه است و نه سرمایه گذاری میلیاردی، که دلیل آن هم واضح و روشن است، سرمایه گذاری میلیاردی، زمانی قابل توجیه خواهد بود که بیشترین بهره برداری ها، صورت بگیرد. فشار چند برابری به دریاچه وارد آید و چون این عرصه خیلی محدود است، مجبور است به عرصه های دیگر هم سرک بکشد و این خودش یعنی ده ها تعارض اقتصادی و اجتماعی دیگر…
به عبارتی، مسئولی که به دانش و کار کارشناسی پشت می کند، آمایش سرزمینی را فراموش می کند، فقط یک بعد مالی قضیه برایش هیجان انگیز است و سایر ابعاد بسیار مهم و پیچیده فنی و اجتماعی و فرهنگی و حتی اقتصاد سیاسی منطقه را نمی بیند، مجبور می شود که چنین تصمیمی بگیرد. مجبور است که دست سرمایه گذار را بگیره و چند امتیاز ویژه به او بدهد تا بتواند جذبش کند. مجبور می شود به تنهایی با چند مسئول دیگر از جنس خودش بنشیند و تصمیم بگیرد و جامعه محلی رو نادیده انگارد.
در این شرایط واضح است که جامعه محلی و اهالی روستاهای اطراف دریاچه را مزاحم می بیند. آشکار است که برای توجیه این بی محلی خودش، مجبور می شود صفت بیسوادی به جامعه محلی بدهد. واضح است که روستائیان منطقه را کارنابلد و بدون مهارت معرفی و اعتماد به نفسشان را زایل می کند و در نهایت مادامی که صفر تا صد مدیریت دریاچه در اختیار خود مردم بومی قرار نگیرد، دریاچه روی آرامش نخواهد دید.

منبع: باغ من