به بهانه روز درختکاری؛ از بیابان زایی تا بیابان زدایی

باغ من: ایسنا/بوشهر درخت و درختکاری از دیرباز در فرهنگ ملی و دینی ما ایرانیان ارزش و اهمیت ویژه ای داشته و ایرانیان همواره درخت را مقدس شمرده و از آن حفاظت می کردند. امروز نیز ۱۵ اسفند ماه مصادف با روز درختکاری است؛ روزی که نماد فرهنگی یک جامعه در آن تجلی می یابد.
پرویز دانش پور، معاون فنی اداره ی کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر درباب اهمیت درخت و درختکاری به ایسنا می گوید: «با توسعه ی جوامع و تغییر نیازها و افزایش استفاده از منابع طبیعی در قرن اخیر، اهمیت و لزوم توجه به درخت و فضای سبز بیشتر از گذشته شده و امروزه یکی از فاکتورهای توسعه، میزان توجه یک جامعه و دولت به توسعه ی فضای سبز است.»
وی ادامه می دهد: «توسعه می تواند توسعه ی فیزیکی که بیشتر رشد یک سری شاخص ها است، باشد. اما توسعه ی پایدار، توسعه ای است که با رعایت و ملاحظه ی نیازهای نسل آینده به توسعه ی نسل حاضر بپردازد. محور اصلی توسعه ی پایدار حفظ منابع طبیعی و توجه به محیط زیست انسان ها است و جوامع متمدن که به توسعه ی پایدار روی آورده اند، حفظ درختان یا گسترش و توسعه ی درختکاری را سرلوحه ی اقدامات توسعه ای خود قرار داده اند.»

دانش پور با اشاره به اینکه در جامعه ای پیشرفته کلنگ یک پروژه تنها در صورت ارزیابی و رعایت مسائل محیط زیستی آن جامعه زده می شود، اذعان می کند: «در ایران نیز ما قانون ۲۵ درصد فضای سبز را داریم که همه ی پروژه ها ملزم به اجرای ۲۵ درصد از مساحت خود به درختکاری و فضای سبز هستند. حفظ و حراست از درخت یا هر نوع پوشش گیاهی، یک حرکت فرهنگی در جامعه و نشان دهنده ی فرهنگ بالای آن جامعه و مردمانش است.»

این کارشناس در ارتباط با وضعیت فعلی بیابان زدایی بیان می کند: «برای اینکه بتوانیم یک ارزیابی از وضعیت بیابان زدایی در استان و کشور ارائه دهیم، ابتدا باید تعریفی از بیابان زایی و بیابان زدایی داشته باشیم. بنا به تعریف کنوانسیون مقابله با بیابان زایی، هر نوع تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در اثر عوامل طبیعی یا عوامل انسانی را بیابان زایی می گویند. بااینکه بیابان های مرکزی ایران بر اثر عوامل طبیعی به وجود آمده اند، اما پدیده ی بیابان زایی در قرن اخیر بیشتر نتیجه ی دخالت عوامل انسانی است.»

وی در ادامه می گوید: «با افزایش جمعیت انسانی، نیازهای انسان ها نیز افزایش یافته که منجر به استفاده ی بیشتر از منابع موجود جهت تامین نیازها شده است؛ این چنین که منابع آبی، خاکی و گیاهی که عمده ی منابع طبیعی موجود روی زمین هستند، مورد استفاده ی بیش از اندازه انسان همچون استفاده ی بی رویه از منابع آب زیرزمینی، استفاده ی نادرست از جنگل ها و مراتع و استفاده ی بیشتر از توان از خاک های زراعی شده است.»
معاون فنی اداره ی کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر می افزاید: «این وضعیت در کنار تغییرات اقلیمی روی کره ی زمین – مانند گرم شدن جهانی کره ی زمین و خشکسالی های ممتد – موجب ایجاد بیابان زایی های گسترده در کشورها شد؛ بطوریکه سازمان ملل در سال ۱۹۹۴ با تشکیل کنوانسیون بیابان زدایی توجه دولت ها و جامعه ی جهانی را به این پدیده جلب کرد و در آن کنوانسیون چارچوب هایی برای مهار بیابان زایی تصویب گردید که دولت ها ملزم به رعایت و اجرای آنها هستند. کشور جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشورهایی بود که به این کنوانسیون پیوست و تابحال اقدامات مهم و مؤثری در این راستا انجام داده است.»

این مسئول ضمن بیان اینکه هم اکنون بیابان زدایی در کشور یکی از طرح های محوری و اجرایی دولت می باشد و سالانه اعتبارات قابل توجهی به آن اختصاص پیدا می کند، اشاره کرد: «در دو سال اخیر و با افزایش گرد و غبار و جهت مقابله با ریزگردها که یکی از مظاهر بیابانی شدن اراضی محسوب می شوند، از محل صندوق توسعه ی ملی اعتباراتی اختصاص یافته که طی پروژه های مصوب خود هزینه می شوند.»
به قول این کارشناس، با شروع اقدامات بیابان زدایی در کشور، استان بوشهر از اولین استان هایی بود که اقداماتی جهت تثبیت شن های روان و مقابله با بیابان زایی در مناطقی مانند چاهکوتاه بوشهر و بردخون دیر از سال های آغازین دهه ی ۵۰ انجام داد که با گذشت حدود ۵۰ سال از بیابان زدایی در استان بوشهر و مشاهده ی نتایج آن در مناطق مختلف استان مانند سرکره، گندم ریز، چاخانی، دشتستان، بندر ریگ در گناوه، چاهکوتاه در بوشهر و بردخون در دیر می توان ارزیابی مثبتی از اقدامات گذشته داشت. اما باتوجه به تغییرات شدید اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع محلی که در کنار این بیابان ها زندگی می کنند و همین طور با تغییر بینش و نگرش دولت ها و مردم به این موضوع، با کمک نتایج تحقیقات و پژوهش های جدید می توان با رویکردهای نوین، ارزیابی دقیق و علمی تری از اقدامات گذشته به موضوع بیابان زدایی داشت.»

دانش پور در پاسخ به این پرسش که چند هکتار از اراضی استان را جنگل ها تشکیل داده و پوشش گیاهی این جنگل ها در چه وضعیتی به سر می برند، عنوان می کند: «استان بوشهر با قرار گرفتن در منطقه ی خشک و نیمه خشک و با بارندگی میانگین ۲۵۰ میلی متر در ناحیه ی رویشی خلیج عمانی قرار دارد. ایران باتوجه به نوع پوشش گیاهی، به پنج ناحیه‎ی رویشی تقسیم شده که استان بوشهر حدود ۲۲۷ هزار هکتار جنگل طبیعی و حدود ۳۴ هزار هکتار جنگل دست کاشت دارد.»

معاون منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر ادامه می دهد: «عمده ی درختان جنگلی استان بوشهر را کنار، بنه، بادام کوهی، کلخنگ، انواع آکاسیا و کهور ایرانی می سازند. جنگل های دست کاشت نیز علاوه بر درختان مذکور، کهور پاکستانی را نیز شامل می شوند که به صورت توده های جنگلی در نقاط مختلف استان وجود دارند. علاوه بر این درختان، درختچه ها، بوته ها و گیاهان علفی باارزشی مانند استبرق، اشک و گون نیز در مناطق بیابانی استان رویش دارند. عمده ی رویشگاه های استان مراتع متوسط و فقیر هستند و کمتر از یک درصد از مراتع استان را مراتع خوب یا مشجر می سازند.»

پرویز دانش پور درباب چگونگی ایجاد بیابان زایی توضیح می دهد: «همان طور که عرض کردم، بیابان زایی نتیجه ی عوامل طبیعی و انسانی است. عوامل طبیعی مانند تبخیر بالا، بارش کم و خشک و شور بودن اراضی سبب شده تا برخی نواحی مانند کویر لوت و دشت کویر بعنوان بیابان قلمداد شوند. یک سری عوامل انسانی نیز هستند که موجب بیابانی شدن اراضی شده اند؛ برای مثال، اراضی مرتعی که تغییر کاربری یافته و به اراضی کشاورزی تبدیل گشته اند یا اراضی دیم زار کم بازده که در سال های پربارش به زیر کشت دیم رفته اما در خشکسالی ها رها می شوند و به علت عدم پوشش گیاهی، منشأ گرد و غبار هستند.»

او ادامه می دهد: «یکی دیگر از عوامل، برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی و نفوذ آب های شور و شور شدن آب و خاک است که خاک را فقیر، سست و آماده ی فرسایش می کند. بوته کنی در مراتع نیز عامل دیگری است که توسط جوامع روستایی یا عشایری اتفاق می افتد. همین طور قطع جنگل ها و تبدیل اراضی جنگلی به اراضی مسکونی و کشاورزی نیز از عوامل انسانی بیابان زایی به شمار می روند.»

این کارشناس کشاورزی و منابع طبیعی با اشاره به اینکه برای به دست آوردن فاصله ی بیابان زایی تا بیابان زدایی باید اقدامات خودرا در هر دو زمینه ارزیابی نماییم، خاطر نشان می کند: «ما هر چقدر هم که اقدامات مقابله ای با بیابان زایی را توسعه داده و پروژه های بیابان زدایی را انجام دهیم، اگر نتوانیم یا نخواهیم عوامل بیابان زایی را کنترل نماییم، این فاصله زیاد خواهد بود. برای مثال، در سال های اخیر اقدامات گسترده ای در اداره ی کل منابع طبیعی استان بوشهر در زمینه ی آبخیزداری، آبخوان داری، مدیریت رواناب ها و کنترل سیلاب ها با هدف تقویت سفره های آبی و زیرزمینی اجرا شده اما اگر برداشت از این سفره ها نامتوازن و بیش از اندازه متعارف باشد، بیلان سفره های آبی زیرزمینی منفی خواهد بود. ما در کنار بیابان زدایی باید استراتژی ها و رویکردهایی مبتنی بر حفظ منابع طبیعی در کشاورزی، صنعت، معادن و خدمات داشته باشیم.»

او می گوید: «یکی از نخستین اقدامات در امتداد بیابان زدایی در کشور که در استان ما نیز انجام شد، مالچ پاشی بود. مالچ پاشی یک واکنش فوری به بیابان زایی با هدف کنترل و تثبیت کانون های بحران فرسایش بادی و تثبیت شن های روان در مناطقی با کانون های فعال و حرکت های شدید تپه های شنی است که همراه و هم زمان با آن باید بذرپاشی، بذرکاری و نهال کاری با نهال هایی با ریشه دوانی سریع و گسترده انجام شود؛ بنابراین، اقدام مهم بعدی، نهال کاری، بذرکاری، بذرپاشی و بوته کاری و بطور کلی، کاشت گیاه متناسب با منطقه و با هدف توسعه ی فضای سبز بر روی اراضی بیابانی است تا با تثبیت خاک ها از حرکت آنها جلوگیری شود.»

دانش پور همچنین می افزاید: «اقدام بعد، مدیریت رواناب ها است. برخی مناطق بیابانی مراتع فقیر یا بسیار فقیر و دارای رواناب هستند که در زمان بارندگی با سرعت از دست می روند اما با اقداماتی مانند راه اندازی هلالی آبگیر یا چاله های فلسی، این رواناب ها کنترل شده و در زمین نفوذ می کنند که باتوجه به بذر موجود در خاک، در همان نقطه پوشش گیاهی به وجود آمده و لایه ای تثبیت کننده از گیاهان بر روی خاک تشکیل می شود. همین طور از دیگر اقدامات اجرایی برای بیابان زدایی، اجرای بادشکن زنده یا غیر زنده در اطراف مزارع است. در بردخون دیر نمونه های موفقی از این کار داریم که در یک یا چند ردیف اطراف مزارع، نهال های مقاوم به خشکی کاشته می شود و این نهال ها وقتی بزرگ می شوند، همچون یک دیوار سبز، سرعت و شدت باد را کم می کنند.»

بنا به قول این مسئول، برای انتخاب گونه های گیاهی جهت بیابان زدایی، باید شاخص هایی را در نظر گرفت. یکی از این شاخص ها، مقاومت در مقابل خشکی است. با عنایت به این که مناطق بیابانی عمدتاً مناطق خشک با تبخیر بالا و بارش کم و سطح پایین سفره های آبی و زیرزمینی هستند، گونه ی انتخابی باید در مقابل خشکی مقاوم بوده و نیاز آبی بالایی نداشته باشد. دومین شاخص، سطح تبخیر و تعریق پایین گیاه است که برای این منظور نیز از گیاهان پهن برگ استفاده نمی گردد. شاخص بعدی این است که گیاه باید بومی منطقه باشد. باتوجه به نیازهای اکولوژیکی هر گونه و سازگاری آن با تغییرات محیطی منطقه، گونه های بومی رشد و استقرار بهتری دارند؛ بنا بر این ترجیحاً باید از گونه های بومی منطقه استفاده گردد و آخرین شاخص، سریع الرشد بودن گونه است. از آن جایی که در بیشتر مناطق بیابانی ما، تپه های شنی و ماسه های روان سریعاً نهال های کوچک را می پوشانند، باید نهال هایی انتخاب نمود که سریع الرشد باشند.»

دانش پور در توضیح چگونگی امکان رصد و پایش وسعت بیابان زایی در ایران به ایسنا پاسخ می دهد: «در کشور ایران و به تبع آن در استان بوشهر، مطالعاتی درباب وسعت بیابان ها و کانون های بحرانی فرسایش بادی انجام شده که نیاز به بازبینی دارند. برای مطالعه و رصد و پایش بیابان زایی با استفاده از تصاویر ماهواره ای و بازدیدهای میدانی در پژوهش های دوره ای چند ساله، روند بیابانی شدن را می توان رصد کرد.»

معاون فنی اداره ی کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر با تاکید بر اینکه راه کارهای عملی برای جلوگیری از نابودی منایع طبیعی، استفاده از نسخه ی توسعه ی پایدار در برنامه های توسعه ای کشور بوده و پیوسته باید همه ی اقدامات توسعه ای در بخش های اقتصادی و صنعتی ما را در بر گیرد، اظهار می دارد: «ما باید درک نماییم در کشور خشک و نیمه خشک ایران منابع محدودی از آب، خاک و گیاه داریم که باید به درستی از آن استفاده نمود. دو رکن اصلی توسعه ی پایدار دولت و مردم هستند که دولت با تعیین استراتژی های کلان در تمام بخش ها که توجه به محیط زیست و منابع طبیعی را می طلبد و مردم بعنوان بهره برداران اصلی منابع طبیعی، در این جریان نقش ایفا می کنند.»

او می افزاید: «با توجه به تنوع و گستردگی منابع طبیعی و نفوذ اثرات آن در زندگی همه ی مردم، دولت ها تنها می توانند سیاستگذار باشند و مردم خودشان باید در حفاظت و توسعه ی منابع طبیعی مشارکت کنند و جدیدترین رویکرد سازمان منابع طبیعی نیز توجه به مشارکت مردم است. ما در بحث مشارکت مردم جهت حفظ و توسعه ی منابع طبیعی، اقدامات گسترده ای انجام داده ایم. همین طور در استان بوشهر بعنوان نخستین پایلوت های کشوری، طرح توسعه ی مشارکت مردمی در مدیریت منابع طبیعی را در سطح ۶۱ هزار هکتار انجام داده و توانسته ایم بعد از ۵ سال مدیریت منابع طبیعی را در منطقه نهادینه کنیم؛ بطوریکه حالا مردم با تشکیل تعاونی خودشان برای منابع طبیعی تصمیم می گیرند که چگونه از آن حفاظت کرده و آنرا احیا کنند. این تعاونی یک صندوق اعتباری تشکیل داده که از منابع مالی مردمی جهت اجرای پروژه ها استفاده می شود و هدف نهایی این طرح همان ترسیب کربن است.»

این کارشناس درانتها بیان می کند: «کشورهای زیادی متأثر از بیابان زایی بوده که طبق کنوانسیون بیابان زدایی ملزم به اجرای مفاد معاهده ی بین المللی این کنوانسیون هستند. چین یکی از کشورهای موفق در بیابان زدایی است که سطوح زیادی از بیابان های خودرا جنگل کاری کرده است. ایران نیز تجربیات خوبی دارد که کشورهای منطقه مشتاق فراگیری این تجربیات هستند. همین طور استان بوشهر یکی از استان های پیشرو در طرح های بیابان زدایی در ایران است که کارشناسان زبده ای دراین زمینه دارد.»

منبع: باغ من