گزارش باغ من؛ کاهش مساحت دریاچه ارومیه

سالهای متمادی است که زنگ خطر خشکی دریاچه ارومیه نواخته شده و هم اکنون نیز ریزگردهای نمکی یکی از تهدیدات جدی محیط زیستی منطقه است که سبب مهاجرت وسیع مردم به دیگر مناطق خواهد شد.

خبرگزاری مهر، گروه استان ها – آناهیتا رحیمی: سالهای متمادی است که دومین دریاچه شور جهان، حال و روز خوبی ندارد و احیای آن، به یک خواسته تکراری و رها شده تبدیل گشته است.
زنگ خطر خشکی دریاچه ارومیه از مدت ها پیش نواخته شده بود اما متأسفانه بر اثر توسعه بی رویه کشاورزی، کاهش نزولات جوی، برداشت های بی رویه از آب های زیرزمینی و… تشدید شد.
حالا دومین دریاچه شور جهان در آستانه نابودی است و هم اکنون، وسعت ریزگردهای نمکی، در زمره یکی از تهدیدات جدی محیط زیستی به حساب می آید.
آخرین وضعیت دریاچه ارومیه و میزان تغییرات تراز دریاچه نسبت مشابه سال قبل
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی در گفت و گو با خبرنگار مهر اظهار داشت: دریاچه ارومیه در ۲۱ فروردین ماه ۱۴۰۱ سالجاری، ۱۲۷۰/۷۷ متر بالاتر از سطح آب های آزاد بوده که نسبت به زمان مشابه پارسال ۶۶ سانتی متر کاهش وجود دارد.
حجت جباری افزود: سطح تراز نسبت به تراز اکولوژیک که برای دریاچه در نظر گرفته شده است (۱۲۷۴.۱) در حدود ۳.۳۳ متر کاهش وجود دارد و اما نسبت به حداقل ترازی که در دریاچه تاکنون مشاهده شده است (۱۲۷۰/۰۴) در مورخ ۱۸/‏۰۷/‏۱۳۹۴‬ در حدود ۷۳ سانتی متر بیشتر می باشد.

وی اضافه کرد: برمبنای تصاویر ماهواره ای لندست سطح عرصه آبی دریاچه ارومیه در ۲۱ فروردین ماه ۱۴۰۱ برابر ۲۴۸۹ کیلومتر مربع می باشد که نسبت به زمان مشابه پارسال ۱۰۱۵ کیلومتر مربع کاسته شده است.
بر اساس تصاویر ماهواره ای لندست سطح عرصه آبی دریاچه ارومیه در ۲۱ فروردین ماه ۱۴۰۱ برابر ۲۴۸۹ کیلومتر مربع می باشد که نسبت به زمان مشابه پارسال ۱۰۱۵ کیلومتر مربع کاسته شده است
جباری توضیح داد: در واقع مساحت عرصه آبی نسبت به زمان مشابه پارسال ۴۰ درصد کمتر شده است. اما حجم آب در وضعیت فعلی ۳/۱۱ میلیارد متر مکعب ارزیابی شده است که این حجم نسبت به زمان مشابه پارسال حدود ۲/۱۸ میلیارد متر مکعب و نسبت به حجم دریاچه در تراز اکولوژیک در حدود ۱۲/۳۹ میلیارد کمتر می باشد.
علل خشکی دریاچه ارومیه
وی اظهار داشت: تا کنون دلیلهای مختلفی از انواع عوامل انسانی و عوامل طبیعی برای خشک شدن دریاچه ارائه شده است که همچون می توان به خشک سالی و کاهش بارندگی، افزایش میانگین دمایی و تغییر در نوع نزولات جوی (باران بجای برف) -توسعه بی رویه کشاورزی و افزایش بی محابای استفاده از آب، سدسازی و بسیاری موارد دیگر اشاره نمود.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست اضافه کرد: سهم عوامل انسانی و طبیعی در بروز مشکل برای دریاچه ارومیه بنابر یکی از مطالعاتی که انجام گرفته برابر است با ۳۱ درصد عوامل طبیعی و ۶۹ درصد عوامل انسانی که نتیجه این بروز بحران در دریاچه ارومیه بوده است. همچون عوامل می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- عوامل طبیعی شامل کاهش ۱۲ درصدی بارش و افزایش ۱ درجه ای دما طی دو دهه اخیر نسبت به دوره بلندمدّت
۲- عوامل انسانی شامل توسعه کشاورزی ناشی از ایجاد ظرفیت دسترسی به آب تنظیم شده بیش تر حاصل از راه اندازی سدها و افزایش برداشت از منابع آب سطحی
رهاسازی آب از سدهای مخزنی
وی افزود: در سال آبی جاری، ۲۵ سانتی متر سطح تراز دریاچه ارومیه افزایش پیدا کرده که برآورد می گردد در ضمن ماه های گذشته حجم آب وارده به دریاچه در حدود ۷۵۰ میلیون متر مکعب بوده است.

جباری بیان نمود: راه اندازی تونل به طول ۳۶ کیلومتر قسمتی از پروژه انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه به حجم ۶۲۳ میلیون متر مکعب می باشد که شاید مهم ترین و بزرگترین بخش پروژه انتقال آب بوده است که حفر این تونل در سال ۱۴۰۰ به پایان رسیده است اما هنوز این پروژه بطور کامل به اتمام نرسیده و پیشبینی می شود که طی ماههای آینده این پروژه به بهره برداری برسد.
وی در پاسخ به سوال خبرنگار مهر در خصوص اقدامات انجام گرفته برای پیشگیری از خشکی دریاچه ارومیه پاسخ داد: همچون اقدامات بسیار مهمی که در ضمن سالهای گذشته در سطح حوضه انجام می توان به توقف کلیه سدهای در دست ساخت و مطالعه در حوزه آبخیز دریاچه ارومیه، نظارت دقیق بر برنامه مصارف ۱۲ سد بزرگ حوزه آبخیز دریاچه ارومیه، تلاش در عدم تحویل آب مازاد ورودی به سدهای حوزه به بخش کشاورزی و اتصال رودخانه های زرینه رود و سیمینه رود به طول ۲۵ کیلومتر اشاره نمود.
جباری در ادامه اظهار داشت: لایروبی رودخانه های حوزه آبخیز به طول بالغ بر ۲۵۳ کیلومتر، کنترل و نظارت بر بیش از ۱۱۸ شق نهر سنتی بر روی رودخانه های حوزه آبخیز دریاچه ارومیه با هدف ممانعت از ورود آب به انهار در فصول غیر زراعی، تثبیت بیولوژیک با گونه های درختی و درختچه ای در محدوده سواحل جبل کندی دریاچه ارومیه در سطح ۴۸۰ هکتار و اجرای سطوح آبگیر باران، مالچ پاشی بیولوژیک در کانون های ریزگرد دریاچه ارومیه (پایلوت) –منطقه جبل کندی، حفاظت فیزیکی نوار ساحلی غرب دریاچه ارومیه به طول تقریبی ۵۷۰ کیلومتر، تجهیز و راه اندازی مرکز هماهنگی، پایش و آینده پژوهی دریاچه ارومیه، تجهیز و تکمیل مرکز آینده پژوهی دریاچه ارومیه (رشکان) و اجرای پروژه همکاری در احیای دریاچه ارومیه ازطریق مشارکت جوامع محلی در استقرار کشاورزی پایدار و محافظت از تنوع زیستی در معرض خطر از دیگر اقدامات انجام گرفته برای پیشگیری از خشکی دریاچه ارومیه است.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی اظهار داشت: یکی از نتایج بحران دریاچه ارومیه ایجاد کانون های گرد و غبار نمکی از بستر دریاچه ارومیه بوده است. بااینکه برمبنای مصوبات ستاد احیا دریاچه ارومیه اقدامات بسیار زیادی در کنترل گرد و غبار بستر دریاچه ارومیه و پیرامون آن انجام گرفت که بسیار تأثیر مثبتی نیز داشته است.

جباری افزود: اما بحران سال آبی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ در دریاچه ارومیه نشان داد که متأسفانه بستر دریاچه ارومیه بسیار مستعد گرد و غبار می باشد. پس ضرورت دارد برنامه احیا دریاچه ارومیه همچنان در دستور کار دولت قرار داشته تا با آبگیری مستمر این کانون ها بتوانیم این کانون ها را کنترل نماییم.
وی علل و عوامل عدم تامین کامل نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ را چنین برشمرد: کاهش بارندگی در سطح حوضه دریاچه ارومیه، عدم رهاسازی کامل حقابه دریاچه ارومیه از محل سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه، عدم اتمام پروژه های مهم انتقال آب به دریاچه ارومیه شامل انتقال آب از سد کانی سیب، سد سیلوه و پساب تصفیه خانه های فاضلاب شهرهای ارومیه و تبریز، عدم شروع بموقع طرح جامع افزایش بهره وری مصرف آب در بخش کشاورزی (بهکاشت) است.
عضو هیأت علمی، رییس مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی در گفت و گو با خبرنگار مهر اظهار داشت: آبخوان های در ارتباط با دشت های اطراف دریاچه ارومیه عمدتا ماهیت آبرفتی دارند و منابع آب زیرزمینی وسیعی در خود جای داده اند.
احمد بایبوردی افزود: افت سطح ایستایی این آبخوان ها با افزایش تراکم و فرونشست همراه بوده و با عنایت به ماهیت رسوبات و بافت زمین شناسی منطقه، احتمال وقوع فروچاله و یا نشست های نامتقارن در مقیاس بزرگ و گسترش ترک های کششی و انحلالی وسیع در این دشت ها دور از انتظار نیست.
وی اضافه کرد: در سالهای اخیر برداشت های بی رویه از آب های زیرزمینی به دلیل تغییر اقلیم در بیشتر مناطق کشور و همچون حاشیه دریاچه ارومیه که تبخیر بیش از اندازه و استفاده گسترده آب های جاری در کشاورزی ناصحیح نیز مزید علت بوده، تأثیری دو چندان در فرونشست زمینهای این منطقه داشته است.
بایبوردی اظهار داشت: مشکلات ناشی از ایجاد گرد و غبار در شهرهای مختلف کشور بیش از بیش مطرح بود و نقش و اهمیت پدیده طوفان نمک بعنوان یکی از تهدیدات جدی محیط زیستی به مراتب عمیق تر و خطرناک تر در میان عموم جامعه نمود پیدا کرد؛ چالشی که اگر حساسیت کافی برای پیشگیری از آن ایجاد نمی شد می توانست به یک بحران ملی تبدیل گردد.
عضو هیأت علمی، رییس مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی افزود: با شروع فصل بارش ها خیلی از کانون های ریزگردهای نمکی مرطوب شده و عملاً برای مدتی خنثی خواهد شد.

وی اضافه کرد: امیدواری به بارش برای مرطوب شدن این مناطق موقتی است و باید سریعاً برای پیشگیری از بروز طوفان های نمکی وارد فاز عملیاتی احیای دریاچه ارومیه شد.
بایبوردی بیان نمود: پدیده گرد و غبار یا ریزگرد، یکی از مخاطرات طبیعی مناطق خشک و نیمه خشک همچون کشور ایران است و زمانی که این معضل با خشک شدن بزرگ ترین دریاچه شور خاورمیانه (دریاچه ارومیه) مصادف شود، بروز طوفان گرد و غبار نمکی امری اجتناب ناپذیر خواهد بود که این اتفاق، اثرات عمیقی بر جوامع انسانی، جانوران و گیاهان محیط خواهد گذاشت.
وی اظهار داشت: نهال کاری همراه با آبیاری و تولید نهال، بوته کاری، راه اندازی بادشکن غیر زنده، مدیریت روان آب همراه بذرکاری، اصلاح و پرورش گز زارهای طبیعی، اجرای سیستم های چرایی و قرق، ساماندهی چرای دام، راه اندازی و نگهداری ایستگاه های پایش و سنجش گرد و غبار، مدیریت مشارکتی منابع طبیعی و توسعه روستایی و اجرای روش های نوین مقابله با فرسایش بادی همچون اقدامات انجام شده برای مقابله با ریزگردهای نمکی است.

بایبوردی افزود: خشک شدن این پهنه آبی و رسوب میلیونها تن نمک در کف آن، موجب تولید گرد و غبار نمکی می شود که علاوه بر تهدید زیست بوم گیاهی و جانوری و لطمه به زمینهای کشاورزی، سبب مهاجرت وسیع مردم از این منطقه خواهد شد.
عضو هیأت علمی، رییس مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی اظهار داشت: وسعت ریزگردهای نمکی در آذربایجان شرقی بیشتر از آذربایجان غربی است؛ غبار نمکی حاصل از خشکی دریاچه ارومیه همانند غبار خاکی نیست و بمحض گسترش یافتن آن، تمامی پوشش گیاهی را از بین می برد که در این راستا، ستاد احیا و منابع طبیعی با شناسایی مناطق گرد و غبار و بیابان زدایی برای تثبیت ریزگردها تلاش می کنند.
دریاچه ارومیه، دومین دریاچه شور جهان است که سالهای متمادی است بر اثر غفلت و بی توجهی و هم چنین عواملی نظیر توسعه بی رویه کشاورزی، استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی و کاهش نزولات جوی در آستانه نابودی است و حالا ریزگردهای نمکی نیز یکی از تهدیدات جدی محیط زیستی به حساب می آید.