یادداشت مهمان، خسارات جبران ناپذیر ساخت فینسک به طبیعت

به گزارش باغ من یک پژوهشگر آب به بررسی هزینه های سرسام آور ساخت سد فینسک برای انتقال آب به استان سمنان اشاره نمود و اظهار داشت: ساخت این سد ۸۰۰ هکتار جنگل، باغ و مرتع را به زیر آب می برد.
خبرگزاری مهر؛ گروه جامعه: فاطمه ظفرنژاد پژوهشگر حوزه آب و توسعه پایدار در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر گذاشته است، نوشت: اسپی رود یا سپیدرود از به هم پیوستن برفابه ها و رواناب های سرم، تنگ کاورد، و بورطلا از کوه های چهارنو، بلنده و نزوا در دامنه شمالی رشته کوه البرز خاوری پدیدار می شود. اسپیرود با شیرین رود، بزدره، و لاجیم به یکدیگر می پیوندند تا رودخانه تجن خروشان از کوه ها سرازیر شود و بعد از ۱۴۰ کیلومتر به دریای آبسکون یا مازندران برسد و در آن آرام گیرد.
گذر تجن از میان شهر تاریخی ساری به آن منظر شهرباغی بسیار خوشایند می بخشید که سازمان آب مازندران در دهه ۱۳۷۰ با ساخت سد تنگه سلیمان در ۴۰ کیلومتری جنوب ساری با طول تاج ۴۳۰ متر و بلندای ۱۳۸ متر از پی صدمه جدی به سنجه های آب شناختی حوضه آبخیز تجن و هم چشم انداز طبیعی شهر ساری زد. این سد به نام کشاورزی ساخته شد درجاییکه بعدها روشن شد که شالیزارها و روستاها با شبکه سنتی برداشت آب رودخانه و با کمک آب بندان های سنتی گردآوری باران، آبیاری و آبرسانی می شدند.
اینک هم سازمان آب سمنان طرحی دیگر برای انتقال از سرشاخه های تجن به آن سوی البرز در دست دارد و می خواهد سد بزرگ دیگری به طول ۴۱۱ متر و بلندای ۵۹ متر در روستای تلاجیم و همزمان سدی هم روی تنگ کاورد بسازد. سدی که گزینه یابی نشده است هدف ساخت طرح فینسک انتقال آب از سرشاخه های تجن برای شهرهای سمنان، مهدی شهر، سرخه است. در بررسی ها روشن نیست که آیا نیاز این شهرها را با گزینه های دیگر می توان تأمین کرد یا نه؟ برپایه قوانین بوم شناسی برنامه های کوچک، نقطه ای، محلی، بومی، small، focal، local، ecological بسیار کارآمدتر و پاسخگوتراند تا طرح های بزرگ و با دامنه گسترده انتقال منابع. آیا تنها باید آب را از کوه های البرز گذر داد و هزینه دو سد و انتقال ۷۰-۶۰ کیلومتری، با ۷ ایستگاه پمپاژِ پرهزینه، با کاربرد ۴۲.۸ میلیون کیلووات ساعت برق، با نشر کربن گسترده را به خزانه ملی و محیط زیست کشورتحمیل کرد یا راه های دیگری هم هست؟ چرا درباره گزینه های پایدار آبرسانی که بخشی از آنها در سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف آمده بررسی علمی و درخور نشده است؟ چرا درباره روش های بومی تأمین آب منطقه مانند قنات بررسی انجام نشده است. بنابر اسناد توسعه پایدار دانش بومی تمدن های کهن غالباً با موازین پایداری همسو است و ارزش بررسی و احیا دارد. قنات از پایدارترین شیوه های فراهمی آب در دامنه های جنوبی البرز و حوضه مرکزی قنات است که دست کم ارزش بررسی منطقه ای در شهرهای هدف آبرسانی را داشت. قنات ۲۴۰۰ ساله گناباد هنوز زنده است و خدمت می کند بی آنکه بر خزانه ملی و محیط زیست کشور پیامد ناسازگاری داشته باشد. طرح انتقال آب فینسک نیازسنجی نشده است طرح انتقال از فینسک نیازسنجی دقیق نشده و روشن نیست که چه حجم آب برای چه کاری مقرر است تأمین شود. آیا آنچه مقرر است با این آب صورت گیرد و یا حجم تعیین شده آن با معیارهای توسعه پایدار همخوانی دارد؟ آیا این آب برای صنایع ناسازگار با اقلیم مانند فلز و فولاد نیست؟ آیا محاسبه نیاز خانگی برپایه معیارهای روز دنیا با سرانه ۱۰۰ لیتر در روز و برنامه کاهش تا ۴۰ لیتر محاسبه شده یا هیچ محاسبه سازگار با بوم شناسی و موازین پایداری ندارد؟ تجربه کشور نشان میدهد که نیازهای شهری غالباً با بیش برآورد و هدر رفت های کلان در ساختمان سازی، صنایع ناسازگار، و دیگر کارهایی که احتیاج به آب دست اول ندارند و می توان آب بازیافتی در آنها به کار برد، هم راه است. کمبودهای مطالعاتی که نادیده گرفته شده اند طرح فینسک دربرگیرنده دو سد فینسک و کاورد است. گرچه که سد کوچک کاورد بند نامیده می شود اما تجربه کشوری و جهانی نشان داده که سدهای کوچک هم نتایج ناسازگار گسترده ای دربردارند. بخصوص که بررسی و ارزیابی قبل از ساخت برای آنها الزامی نیست و کسی خسارت آنها را جدی نمی گیرد. نگاهی به اندک اسنادی که از طرح فینسک دردسترس است نشان از کمبودهای کلیدی زیر در بررسی ها و ارزیابی های جدی دارد: ۱- نبود بررسی های نیازسنجی و گزینه یابی که سرنوشت طرح را بکلی می تواند تغییر دهد. ۲- مغایرت شیوه و چارچوب بررسی ها با یافته های کمیسیون جهانی سدها و مغایرت با معیارهای آب و بخشنامه-های داخلی وزارت نیرو ۳- کوچک سازی محدوده بررسی ها و دامنه پیامدها به ساخت گاه و مخزن سدها در جایی که دامنه پیامدها و بیابانزایی آن تا پایانی ترین جای آبخیز و دهانه تجن در دریا کشیده می شود و در ارزیابی ها نادیده مانده است. ۴- نبود بررسی های حوضه گیرنده آب تا روشن شود نیاز آن چیست و دریافت این آب به چه تغییری در آن می انجامد. توسعه ناپایدار با انتقال آب در حوضه گیرنده کلان شهری ناسازگار پدید می آورد که نمونه آن تهران اصفهان تبریز مشهد و… است و از آن پس پی در پی و هربار هزینه بسیار سنگین تر باید از جایی دیگر و سدی دیگر منابع را به کلانشهر منتقل کرد. ۵- مطالعات مرحله دوم سد فینسک در ۹۲-۱۳۸۹ انجام شده و داده های آن برای ارزیابی کافی است و دست کم باید بازنگری شود. فینسک همان بلایی را به سر تجن و کشاورزان پایین دست خواهد آورد که سد کرج به سر کشاورزان و باغداران کرج و شهریار درآورد منابع آب سدها غالباً جانبدارانه به سود ساخت سد و سد بزرگ تر است. بیشتر از ۶۰ درصد گنجایش سدهای کشور از بابت بررسی های جانبدارانه آب شناسی یا زمین شناسی خالی است و در ساری نمونه سد پریم بعد از ۲۰ سال هنوز خشک است. مشاوران در گزارش های آب شناختی و منابع آب روشی منسوخ به نام تطویل آماری را به کار می بندند که گونه ای عددسازی برای آمار بارندگی است. میزان بارندگی سالانه ایستگاه فینسک از ۳۴۱.۹ میلیمتر با تطویل آماری به ۳۷۰.۷ میلیمتر رسانده شده که این افزایش کمک می نماید تا سدی بزرگ تر به طول تاج ۴۱۱ متر و به بلندای ۵۹ متر زده شود و آب چند سرشاخه دیگرمانند تنگ کاورد، سرم، بورطلا، را گردآوری کند گر چه باز هم شاید سد پر نشود. پافشاری شرکتهای کارفرما برای انتقال همه آب و ریخت وپاش های کلان پایش ناپذیر، سدها را بزرگ و بزرگ تر می کند. در گزارش ها سخن چندانی از سد کاورد نیست و پیامد سد فینسک بر سد تجن ۴ درصد نوشته شده درجاییکه اگر ۱۱.۷ میلیون مترمکعب حجم مفید سد فینسک را، با ۱۶۵ میلیون مترمکعب حجم سالانه ورودی به مخزن سد تجن بسنجیم به بیشتر از ۷ درصد کاهش می رسیم. بگذریم که کلیدی ترین قانون بوم شناسی، یعنی نظریه آشوب، به این سنجش های جزمی و تک بعدی بهایی نمی دهد. چون که پیامد هر سد بر سدهای پایین دست و حوضه آبخیز تکاثری و بیش بُعد است و تجربه سدهای کشور نشان داده که در عمل بسیار بیشتر از این هم خواهد بود. نگاهی به سد کرج که در ۱۳۳۹ قرار بود تنها بخشی از آب را به تهران منتقل کند و برنامه تازه اجرای تونلی برای کشیدن آخرین قطره های این سد به تهران، هشداری بزرگ است که کلانشهرها هر چه منابع طبیعی را می بلعند کمتر سیر می شوند. سدهای فینسک همان بلایی را به سر تجن و کشاورزان پایین دست خواهد آورد که سد کرج به سر کشاورزان و باغداران کرج و شهریار درآورد: مهاجرت الزامی کشاورزان مولد امنیت خوراک به کنار شهرها، زاغه نشینی، مشاغل سیاه. تهدیدی برای جنگل های البرزی هیرکانی محدوده مطالعاتی کاهش یافته به ساخت گاه سد و مخزن و منطقه آن، سبب شده که از نتایج طرح بر رواناب ها و سرشاخه ها و زیستگاه های رودخانه ای و کنار رودخانه ای در بالادست و پایین دست و هم بر دهانه تجن در دریا، و هم نتایج اجتماعی از بابت کاهش آب و کاهش محصول کشاورزان پایین دست هیچ گزارشی در دست نباشد. با این همه بررسی های انجام شده تنها در ساخت گاه سدها هم نشان دهنده نتایج زیست محیطی چنان مخربی بر جنگل های البرزی هیرکانی است که هر گونه تأیید و مجوز برای اجرای این طرح را با پرسشی بزرگ روبرو می کند. این درجایی است که هر گونه تجاور به حریم جنگل ها به هر بهانه از جانب مسؤلان ارشد کشور منع شده است. آسیب جدی به منطقه های حفاظت شده پرور و حیات وحش دودانگه اسپی رود از شمال منطقه حفاظت شده پرور می گذرد و بعد از گذر از تنگه رودبارک به درون منطقه حیات وحش دودانگه می رود. اسپی رود بعد از ساخت این سد بزرگ کاهش خواهد یافت و خشک خواهد شد. نتایج این خشکی بر زیستگاه های رودخانه ای و کنار رودخانه ای و هم بر زیستگاه های خشکی این مناطق می بایست بررسی و نتایج آن گزارش می شد. علاوه براین ۳ ایستگاه پمپاژ در منطقه حفاظت شده پرور ایجاد می شود که تنها راه دسترس برای ساخت و نگهداری این ایستگاه ها و هم رفت وآمد بارکش ها، جابجایی تجهیزات، مصالح ساختمانی، تعمیرات و… صدمه ای بسیار جدی به زیستگاه ها و جمعیت گونه های گیاه و زیای آن خواهد زد. علاوه براین نشر کربن ناشی از کاربرد سوخت نفتی برای تأمین برق ایستگاه ها، نتایج ناسازگار بر هوا، جنگل، زیستگاه ها، و بر جمیعت گونه های گیاه و زیا خواهد داشت. زمینه ای برای بیابانزایی در پایین دست رود تجن تغییر کاربری ها و سنجه های طبیعی زمین یا کاهش توان تولید آن بیابانزایی است و ساخت سدهای فینسک با خشکاندن رودهای بالادست و کاهش آب، تغییر کاربری جنگل و کاهش توان تولید در پایین دست آبخیز تجن، برنامه ای با بیابانزایی سنگین محسوب می شود. بر رویهم در سایه ساخت این طرح دست کم ۸۰۰ هکتار جنگل ارزشمند، مرتع، باغ، زمین کشاورزی و روستایی تغییر کاربری خواهند یافت که بخصوص نتایج آن جبران ناپذیر خواهد بود. آبگیری مخزن سدها ۱۴۳ و ۳۸ هکتار جنگل، مرتع، زمین کشاورزی و مسکونی را زیر آب می برد و کاربرد ناپذیر و بیابان می کند که بخش مهمی از آن در جنگل های پرارزش و کمیاب است. برداشت منابع قرضه برای ساخت و اجرای طرح تغییر کاربری گسترده ای دربر دارد. برداشت ریزدانه از کنار رودخانه در روستای رسم رودبار ۹۰ هکتار جنگل-های پرارزش با گونه های ارس و اوری و لور را از میان می برد. برداشت منابع ریزدانه در ۴۰۰ هکتار زمین های کنار ملاده آنها را بیابان می کند. برداشت سنگ آهک در کاورد ۳۰ هکتار جنگل ارس و اور را نابود می کند. برداشت منابع قرضه شن و ماسه ریزدانه از رضاآباد ۶۸ از زیستگاه مرتعی و ارس را از میان می برد. ساخت جاده دسترس طرح ۱۰۰ هکتار پوشش گیاهی پرارزش در کناره راست اسپی رود و محدوده تنگه کاورد را از میان خواهد برد. مطالعات اجتماعی و اقتصادی که بعد از ۸ سال احتیاج به بازنگری دارند بررسی های مشاور به ۸ سال پیش باز می شود که لزوم دارد به روز و با معیارهای درست بازنگری شود. بخصوص که بخشنامه های مطالعات اجتماعی و مشارکت مردمی و خسارت مخزن و مطالعات اقتصادی و مالی طرح های آب وزارت نیرو و هم معیارهای تاکید شده طرح استاندارد آب کشور، در بررسی های انجام شده نادیده گرفته شده و کاستی های بسیار دارد. انجام این مطالعات قبل از هر تصمیم گیری و مبادرت به اجرا ضروری می باشد. از طرف دیگر کوچک کردن محدوده بررسی تنها به منطقه ساخت گاهی سبب شده که بخش بزرگی از نتایج اجتماعی اقتصادی این طرح بر مردم و جوامع بومی محلی و شالی کاران و باغداران و کشاورزان مولد پایین دست آبخیز تجن و هم نتایج اجتماعی اقتصادی توسعه ناپایدار با انتقال آب در حوضه گیرنده نادیده گرفته شود. در بالادست، روستاهای حقابه بر رودخانه های اسپی رود، کاورد و شیرین رود از اجرای سدهای فینسک صدمه خواهند دید که لازم است با بررسی دقیق اجتماعی شمار خانوارها و میزان حقابه ها آنها روشن و جبران شود. بررسی اثرات اجتماعی اقتصادی زیست محیطی زیر آب رفتن دو روستای تم و تلاجیم با ۶۹ خانوار ساکن و ۲۰۰ خانوار کشاورز و باغدار فصلی، با ۱۲۳ هکتار زمین کشاورزی زیر کشت غلات سیب زمینی دانه ها علوفه باغ میوه ضروریست که با انجام درست بررسی های خسارت مخزن ارزیابی شود که انجام نشده است. نادیده انگاری خسارت ها و هزینه های طرح خسارت مخزن این طرح در رده اول بیشتر از ۸۰۰ هکتار جنگل و مرتع و زمین و باغ است که یا زیر آب می روند یا با ساخت طرح و برداشت منابع قرضه بیابانی می شوند. خسارت نابودی این جنگل ها و زمین ها بسیار بالاست بخصوص که امروز ارزش هر درخت هزاران دلار ارزیابی می شود. روشن نیست محاسبات قیمت تمام شده هر مترمکعب آب چگونه بدون بررسی های زیر انجام شده است. هزینه یابی اقتصادی طرح ضروریست که با ارزیابی همه خسارات زیر و با قیمت های روز صورت گیرد. ۱- هزینه طرح جایگزین سکونتی و ساخت شهرک مسکونی برای مردمی که خانه شأن را در مخزن سد زیر آب می بریم. ۲- هزینه طرح جایگزین معیشتی و تأمین شغل برای مردم کشاورز و باغدار و… روستاهایی که زمین هایشان را زیر آب می بریم ۳- خسارت به سامانه مولد خوراک و امنیت خوراک در منطقه ۴- خسارت به انسان هایی که حق زیستن در سرزمین موروثی شأن را از آنها می گیریم. ۵- خسارت کاهش آب اسپی رود و کاورد و نتایج آن بر دو منطقه حفاظت شده پرور و حیات وحش دو دانگه و جنگل های هیرکانی ۶- خسارت کاهش آب رود تجن و پیامد منفی آن بر عملکرد سد تجن ۷- خسارت کاهش آب رود تجن و پیامد آن بر شالی کاران و باغداران پایین دست آبخیز ۸- خسارت کاهش آب رود تجن بر دهانه تجن در دریای مازندران با پیامدهایش بر جمعیت آبزیان و زندگی ماهیگیران ارزیابی اقتصادی طرح با کمبودهای کلیدی همراه می باشد که لازم است هم روش شناسی آن اصلاح و باردیگر بررسی شود و هم محاسبه درست سنجه های اقتصادی میسر شود. ۱- انجام بررسی گزینه یابی اقتصادی و سنجش گزینه سد و انتقال با گزینه های پایدار محلی مانند کاهش هدر رفت آب شهرها، بازچرخانی آب در ساختمان ها، تأمین با روش های پایدار محلی … ۲- بررسی و تدوین جدول گردش نقدی طرح برای هم ارز سازی برآوردها و مقایسه با دیگر گزینه ها. ۳- محاسبه قیمت تمام شده هر مترمکعب آب با همه خسارات بالا به نرخ های روز که بی شک هرگونه تأیید اقتصادی این طرح را منتفی خواهد ساخت.

منبع: mygarden.ir